قلم به روایت تاریخ

«ن و القلم و ما یسطرون» قسم به قلم و آنچه می‌نویسد. چاپ و نگارش در جوامع بشری تحول عظیمی را ایجاد و ارتباطات را با سرعت چشمگیری گسترده کرد.

چهاردهم تیرماه به پیشنهاد انجمن قلم ایران و با تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی، در تقویم رسمی کشور به‌عنوان «روز قلم» به ثبت رسیده است. ایرانیان تا حدود 50 سال پیش هنوز با پر و قلم نی، آنچه را که می‌خواستند به رشته‌ی تحریر درمی‌آوردند،‌ اما ورود صنعت چاپ به کشور و حضور کم‌وبیش روزنامه‌هایی که توسط مسؤولان کشوری در جامعه جا باز کردند، سبب شد تا چاپخانه‌ها شکل گیرند.

خبرنگار سرویس میراث فرهنگی خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) در‌باره‌ی نخستین‌های مربوط به قلم، چاپخانه‌ها و ... با نصرالله حدادی ـ پژوهشگر حوزه‌ی تهران قدیم ـ گفت‌وگو کرد.

او با بیان این‌که اکنون هیچ ساختمانی مربوط به چاپخانه یا دفتر روزنامه از دوره‌های گذشته در تهران باقی نمانده است و همه‌ی‌ آن‌ها تخریب شده‌اند، گفت: احتمالا روزنامه‌ها نیز مانند چاپخانه در مجموعه‌ی ارگ سلطنتی منتشر می‌شدند. قدیمی‌ترین دفتر روزنامه در کشور دفتر «روزنامه‌ی اطلاعات» است که از حدود 20 سال پیش تخلیه شده و در طول این مدت، در حالت متروکه باقی مانده است.

وی درباره‌ی ورود نخستین قلم‌ها به ایران نیز بیان کرد: خودکار حدود سال‌های 1340 به ایران وارد شد. تا قبل از ورود خودکار به کشور، خودنویس در ایران وجود داشت، اما خودکار نبود و فقط با مداد یا قلم نی مردم امکان نوشتن داشتند.

این پژوهشگر در ادامه توضیح داد: نخستین چاپخانه در ایران در دوره‌ی صفوی و توسط کشیش‌های «کراملی» در اصفهان ساخته شد تا کتاب‌های مذهبی را چاپ کنند؛ اما «میرزا صالح شیرازی» نخستین ایرانی بود که صنعت چاپ را با خود به ایران آورد. ورق «گازت» در زمان محمدشاه قاجار به‌صورت تک ورق چاپ می‌شدند. نخستین روزنامه‌ی رسمی کشور نیز «وقایع اتفاقیه» بود که توسط امیرکبیرمنتشر شد.

حدادی با اشاره به مشخص نبودن مکان دقیق چاپ این روزنامه، اظهار کرد: به نظر می‌رسد وقایع اتفاقیه در ارگ سلطنتی و زیر نظر امیرکبیر چاپ می‌شد.

وی با اشاره به مطالبی که توسط «اسماعیل دمیرچی» درباره‌ی ورود چاپ سنگی به ایران نوشته شده است، گفت: چاپ سنگی در سال 1235 هجری شمسی به ایران وارد شد و نخستین‌بار کتاب «رساله‌ی جهادیه» توسط «میرزا عیسی قائم‌مقام» با چاپ سنگی در تبریز منتشر شد. این کتاب در زمان روس‌ها برای تحریک مردم نسبت به حکومت روس نوشته شد؛ اما تبریز نخستین شهر در ایران است که صاحب کتابخانه شد. در این شهر، چاپخانه‌ی سربی برای نخستین‌بار در ایران پا گرفت.

او ادامه داد: پس از اولین سفر ناصرالدین‌شاه به اروپا، یعنی بعد از سال‌های 1256 هجری شمسی نخستین کتاب چاپ سنگی در تهران منتشر شد. همچنین اولین چاپخانه در تهران زیر نظر «زین‌العابدین تبریزی» در سال 1826 میلادی فعالیت کرد. در این زمینه «ملامحمدباقر تبریزی» ناشر «ماثر سلطانیه» در سال 1241 هجری قمری برابر با 1826 میلادی در کتابی درباره‌ی تأسیس چند کارگاه چاپخانه به سبک اروپایی از جمله چاپخانه‌ای توسط «عباس میرزا» خبر داد. در این کتاب ملامحمدباقر تبریزی از وجود چاپخانه‌هایی در تهران توسط «عباس میرزا نایب‌السطنه» نیز خبر داده است.

وی درباره‌ی ساختمان‌های باقی‌مانده که از آن‌ها به‌عنوان چاپخانه استفاده می‌شد نیز گفت: قدیمی‌ترین چاپخانه‌ها در تهران در نزدیکی بازار تهران در کوچه‌ی سرپولک بودند. در همان‌جا بود که محمدباقر تبریزی به سرپرستی زین‌العابدین تبریزی از وجود روزنامه‌هایی در تهران خبر داد. همچنین روزنامه‌ی «سفر پترزبورگ» تاریخ دقیق انتقال تأسیسات چاپخانه از روسیه به ایران را دربر داشت.

به گفته‌ی او، «محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه» رییس وزارتخانه‌ی چاپ در سال‌های 1871 تا 1896 میلادی در تهران بر کار چاپ در ایران نظارت داشت. او نخستین کسی بود که در ایران به‌شکل رسمی سانسور را برقرار کرد. در آن زمان، کتاب‌های دولتی بیشتر چاپ می‌شدند، سپس با زیاد شدن چاپخانه‌های سنگی، بحث سانسور نیز بین رسانه‌ها رواج یافت.